Etnia Guana

 GUANA

HEMBIASA MBYKYMI – HAINGATU

Ha’e familia lingüística Maskoy-pegua, ojekuaaukáva avei Kaskiha rérandi. Héra Guana, oñemopyenda Mbayá ramoikuérandi, tembiguaikuéra oñehenói Guaná-Niyolola.

Nomba’apovéima imba’apo ñepyrũháme, ko’áğa oĩma estancia ñangarekohára ojehepyme’ẽvaramo; avei nomymbajukavéi, pirakutu térã noñemitỹvéima, he’iháicha hikuéi “naorepy’aroryetevéi roñemitỹ hağua ojapoháicha ñane ramoikuéra, ymaguaréicha”. Ko’ağaite oĩ hína peteĩ aty omba’apóva omoingove jey hekoypytee.

TENDAKUÉRA OIKOHÁPE

Ko’ağaitéramo oñemboja’o mokõi atýpe; peteĩ hi’ağui Vallemígui, Río Apa rembe’yetépe, ha ambue katu Riacho Mosquito, Alto Paraguay tetã pehẽme, Vallemi renondépe. Jepémo isarambipa hikuái oguereko gueteri iñe’ẽ ha arykuéra pahaitepegua ohechauka hikuái omotenondehaiti ivy’aguasu teete ojapóva.

Ary 2000-pe INDI avapapaha he’ívare, ojejuhu 500 tapichakuérante.

OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ

Guana aty peteĩ teĩ oñemohenda mbohapy tendota ndive.

Ko’ã mbohapy tendota ha ipohyikuére ijapytepekuéra ha’e: a) Apmombie, tendota  P^y 1);

ã) Aptitincojo, tendota P^y 2; ha Quiemjingoka, tendota P^y 3. Ko mbohapyha rembiapo ha’e: oipykúi aty jerére omombe’u hağua tendota 2-me opa mba’e vai ha’e ohecháva, omobe’u jey hağua péva tendota 1, omotenondéva opa mba’e upépe oikovaírõ sapy’apy’a ha omoneĩ térã ombotove tavaygua tembijerure, oğuahẽva chupe oñemohendaháicha ko’ã mbohapy tendota.

Oiko heta oga’i opavavépe ğuarãicha, ojejapóva ogahoja ipehẽ mokõiva ha peteĩ ykére opyta péichante, oñemboty vakapi térã ambue mba’éndi oky térã iro’y vove hikuéi.

Oĩ vove MIUAK arýpe (michĩ – mitã) oipytyvõva’erã itúvape peteĩ kokue oguerekóva ha oñemitỹháme avati, kurapepẽ, mandi’o, jety, sándia, mamõ ha ambue mba’e. Okakuaávo oipurukuaáma arco mymbajukarã ojapíva flecha. Oguereko vove 15 ha 18 ary rupi iñambuéma ijapytepekuéra, ndaha’evéima peteĩ miuak ohasáma peteĩ Jatshek-ramo (ava), ojechaukáva peteĩ jey pubertad rehegua oñehenóiva Buanambié, ha’éva  Lalajtimai (peteĩ vy’aguasu); ko vy’aguasu oñembojojáva’erã jasy pyahúndi; noĩriramo jasy pyahu ndojejapói ko mba’e.

Concepción tetã pehẽme, Río Apa ağuíme, oĩ upe aty añóva. Upépe  oñembyaty ogayguakuéra omba’apóva fábrica oĩva Vallemíme.

Ha’e aty imbovyvéva, oñeimo’ã mbohapy mba’ére: nomombe’úi aty moõguápa hikuéi, ova ambue aty gotyo ha  ⁄ térã oñemombyryetereígui ndaikatúi oñeğuahẽ hendapekuéra ojeipapa hağua.

Moõguápa: Santa Elena, Santa Ana, Estancia Quebrachales, Bergfeld.